Nie wiadomo, ile gatunków organizmów żyje na Ziemi. Pewnie w jej dziejach nie będzie takiego momentu, w którym ludzkość pozna ich dokładną liczbę. A to dlatego, że na Ziemi stale wymierają gatunki. Jedne wskutek ewolucji, inne katastrof naturalnych, w tym kosmicznych. Poza tym wiele gatunków organizmów nie zostało odkrytych przez człowieka, np. w deszczowych lasach równikowych czy w głębi oceanów.

Spis treści:

Wymieranie tła a wymieranie masowe

Wymieranie na skutek naturalnego procesu ewolucji nazywane jest wymieraniem tła lub ekstynkcją. Tempo wymierania naturalnego jest stałe w czasie geologicznym, czyli czasie mierzącym lata Ziemi1. Oznacza to, że wymiera około 10% wszystkich gatunków w ciągu miliona lat, 30% w 10 mln lat, a 65% w 100 mln lat2. Wymieranie to można nazwać wygaszaniem, gdyż spowodowane jest trudnością w odnalezieniu się danego gatunku w zmieniającym się środowisku. Z kolei wymieranie wskutek katastrof naturalnych czy zmian klimatycznych, które następują w szybkim tempie w czasie geologicznym nazywane jest masowym3. Oznacza to, że w ciągu mniej niż 2 milionów lat wymiera ponad 75% wszystkich gatunków2.

Współcześnie, wymieranie gatunków zyskuje swój numer – 6. Jest to liczba porządkowa odwołująca się do pięciu wymierań masowych, które miały miejsce na Ziemi. Wśród osób ze świata nauki jednak nie ma zgody czy jest to jest to faktycznie wymieranie masowe. Tempo wymierania, które zaczęło się kilkadziesiąt tysięcy lat temu i trwa do dziś zbliżone jest do tego, które oficjalnie za masowe uznano4,5. Warto zaznaczyć, że szybkie tempo nie wynika z przyczyn naturalnych, a działań człowieka.

Przyczyny zagrożeń gatunków zwierząt, roślin i grzybów

Trudno zignorować informację o szybkim tempie wymierania gatunków, które wynika przede wszystkim z działalności człowieka, wiedząc, że jesteśmy spadkobiercami_czyniami spadku bioróżnorodności (więcej o bioróżnorodności możesz przeczytać tutaj). Wymierania gatunków z reguły poprzedzane są jakimiś zagrożeniami. Zagrożenia mogą być pośrednie i/lub bezpośrednie.

Współcześnie wśród bezpośrednich przyczyn zagrożeń gatunków zwierząt lub roślin i grzybów znajdują się takie działania jak:

  • polowania, kłusownictwo, nadmierny połów;
  • odławianie na handel6;
  • nadmierne pozyskiwanie roślin i grzybów7.

Natomiast wśród pośrednich przyczyn zagrożeń gatunków znajdują się m.in.:

  • utrata siedlisk, czyli zmiana środowiska przyrodniczego, która odbywa się poprzez:
    • niszczenie, czyli zmiana jednego lub wielu elementów danego obszaru środowiska przyrodniczego, np. osuszanie torfowisk,
    • fragmentację, czyli zmniejszenie powierzchni danego siedliska, wskutek czego jest ona dzielona na dwie lub więcej części (jeżeli pomiędzy nimi pojawią się różne bariery, np. droga, wtedy dochodzi do izolacji tych fragmentów),
    • degradację, czyli spadek jakości elementów przyrody, np. zanieczyszczenie wód8.
  • wprowadzanie gatunków obcych, które nie są gatunkami występującymi naturalnie w danym miejscu. Gatunki obce mogą stać się inwazyjne, co oznacza, że intensywniej się rozmnażają i szybciej rozprzestrzeniają niż gatunki rodzime, stwarzając tym samym dla nich zagrożenie.
  • ogół działań, które powodują ocieplenie klimatu9.

Stopnie zagrożenia wymarciem wśród zwierząt, roślin i grzybów

Jeśli dany gatunek był narażony na: nadmierną eksploatację, naturalnych wrogów, utratę siedliska, przyczyniając się do zmniejszenia liczebności, wtedy może zostać uznany za gatunek zagrożony10. Taki gatunek wpisywany jest do Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych opracowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Jednak nie wszystkie gatunki są zagrożone w tym samym stopniu. Wśród gatunków zagrożonych wyginięciem IUCN wyróżniło trzy stopnie:

  • krytycznie zagrożone,
  • zagrożone,
  • narażone.

Poza tym, że dany gatunek może być uznany za zagrożony w sakli międzynarodowej, to uznanie może dotyczyć również jedynie kraju11. Dodatkowo w granicach danego państwa wyróżnić można gatunki zagrożone w regionach. Regiony z kolei mogą być wydzielone na podstawie cech naturalnych lub antropogenicznych (wynikających z działalności człowieka).

Dla całego obszaru Polski kategorie zagrożeń dla zwierząt opracowane zostały przez Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk (PAN). W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt określono cztery stopnie odnoszące się do zagrożenia wyginięciem, są to gatunki:

  • skrajnie zagrożone,
  • silnie zagrożone,
  • wysokiego ryzyka,
  • niższego ryzyka.

Podział zagrożeń dla roślin opracował Instytut Botaniki im. prof. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Podział na stopnie zagrożenia roślin przyjęty w Polsce nie jest tożsamy z tym opracowanym przez Światową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) ze względu na brak wystarczających informacji12. Stopnie zagrożenia roślin również podzielono na cztery stopnie:

  • krytycznie zagrożone,
  • zagrożone,
  • narażone,
  • niskiego ryzyka.

Natomiast stopnie zagrożenia grzybów podzielono na dwa:

  • wymierające,
  • narażone.

Stopnie zagrożenia – nazewnictwo

Przyjęte nazewnictwo odnośnie do zagrożeń zwierząt, roślin oraz grzybów różni się między sobą według przyjętych kategorii. Poniżej przedstawiono ich znaczenia.

Zwierzęta

Skrajnie zagrożone gatunki to te, w obrębie których liczebność osobników rozpoznano w rzędach wielkości od jednostek do setek13.

Natomiast gatunki silnie zagrożone to te, których populacja jest niewielka, a tempo zanikania rośnie. Ponadto ten stopień dotyczy gatunków, które występują wyspowo13.

Wśród zagrożonych gatunków zwierząt występujących w Polsce rozpoznano:

  • 22 skrajnie zagrożonych,
  • 24 silnie zagrożonych,
  • 15 wysokiego ryzyka,
  • 30 niższego ryzyka14.

Rośliny

Krytycznie zagrożone gatunki roślin to te, których przeżycie uważa się za mało prawdopodobne. Prawdopodobieństwo oceniania się na podstawie oddziałujących zagrożeń w dalszej perspektywie14.

Do zagrożonych gatunków roślin należą te gatunki, których ryzyko wymarcia wzrasta ze względu na aktualnie oddziałujące czynniki14.

Wśród zagrożonych gatunków roślin występujących w Polsce znajdują się:

  • 74 krytycznie zagrożonych,
  • 59 zagrożonych,
  • 102 narażonych,
  • 21 niskiego ryzyka14.

Grzyby

Gatunki wymierające to te, które ze względu na oddziaływanie danych czynników mają małą szansę na przeżycie15.

Gatunki narażone to te, które mogą wymrzeć, jeśli czynniki zagrażające będą stale oddziaływać15.
Na liście, którą utworzono w 2006 roku wpisano łącznie 963 gatunków grzybów15.

Podsumowanie

Wymieraniu niektórych gatunków nie można zapobiec ze względu na określoną żywotność gatunku (wymieranie naturalne). Natomiast wymieraniu gatunków, które następuje w wyniku działalności człowieka – tak. I na nim warto się skupić, bo mamy na nie wpływ. Można je realizować poprzez wprowadzanie dobrych praktyk, sprzyjających ochronie przyrody, a rezygnowanie z tych, które przyczyniają się do jej degradacji. Ponadto w celu ochrony przyrody należy obejmować przyrodę ochroną obszarową, wyznaczając różne formy ochrony oraz ochroną gatunkową.

Zapraszamy do zapoznania się z kolejnymi artykułami o zagrożonych gatunkach:

Przypisy

  1. Merriam, D.F. (2008), Time and history, Divisions, Academic Press [przeglądany 13 marca 2023]. Dostępne w: https://www.sciencedirect.com/topics/earth-and-planetary-sciences/geological-time.
  2. Ritchie, H. (2022), There have been five mass extinctions in Earth’s history, Our World in Data.
  3. Elewa, A.M.T. i inni (2009), The History, Origins and Causes of MassExtinctions, Journal of Cosmology, 18/2, s. 201-220.
  4. Wymieranie: Czy zmiany klimatyczne powodują masowe wymieranie?, ClimateScience [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: https://climatescience.org/pl/advanced-extinction.
  5. Weiner, J. (2006), Życie i ewolucja biosfery, Wydawnictwo Naukowe PAN, Warszawa.
  6. Naukowcy: masowe wymieranie gatunków przyspiesza i zagraża także ludziom. W: Dziennik Naukowy [przeglądany 24 lutego 2023]. Dostępne w: https://dzienniknaukowy.pl/planeta/naukowcy-masowe-wymieranie-gatunkow-przyspiesza-i-zagraza-takze-ludziom.
  7. Kędra, K., Gazda, A. (2015), Planowanie o ochrony grzybów w oparciu o ich siedliska – głos w dyskusji nad ochroną grzybów i propozycji metody oceny ich zagrożenia, Przegląd Przyrodniczy, 26/4, s. 109-115.
  8. Niszczenie siedlisk jako przyczyna spadku bioróżnorodności, Zintegrowana Platforma Edukacyjna [przeglądany 13 marca 2023].
  9. Extinct species: why do they disappear?, Iberdrola [przeglądany 24 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.iberdrola.com/sustainability/extinct-animals.
  10. Endangered Species, The National Wildlife Federation [przeglądany 24 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.nwf.org/Educational-Resources/Wildlife-Guide/Understanding-Conservation/Endangered-Species.
  11. Olaczek, R. (1985), Kategorie zagrożenia gatunków roślin i zwierząt opracowane przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i jej Zasobów, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 6/41, s. 5-20.
  12. Czerwona Lista Roślin. W: Atlas roślin [przeglądany 24 lutego 2023]. Dostępne w: https://atlas-roslin.pl/czerwona-lista.htm.
  13. Przyjęte kategorie zagrożeń. W: Polska Czerwona Księga Zwierząt [przeglądany 27 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.iop.krakow.pl/pckz/default2b15.html?nazwa=katz&je=pl.
  14. Formy ochrony przyrody. W: Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska [24 lutego 2023]. Dostępne w: https://www.gov.pl/web/rdos-katowice/formy-ochrony-przyrody.
  15. Czerwona lista grzybów. W: Atlas grzybów Polski [przeglądany 24 lutego 2023]. Dostępne w: https://grzyby.pl/czerwona-lista-grzybow.htm.

Fotografia tytułowa: Jerzy Górecki z Pixabay

Opracowała: Maria Matysiak, marzec 2023 r.