O różnorodności biologicznej

Różnorodność biologiczna jest często określana mianem sieci życia.¹ Jej fenomen polega na absolutnej niepowtarzalności, tworzonej na drodze ewolucji przez miliardy lat.² Opisuje się ją również jako infrastrukturę podtrzymującą życie na Ziemi. Systemy naturalne i cykle biochemiczne generowane przez różnorodność biologiczną pozwalają na funkcjonowanie naszej atmosfery, oceanów, lasów, krajobrazów i sieci cieków wodnych. Są po prostu niezbędne dla istnienia i dalszego rozwoju naszego współczesnego, dobrze prosperującego społeczeństwa.¹

Wiele definicji

Jest wiele definicji bioróżnorodności, a jedną z ostatnio sformułowanych jest definicja zamieszczona w Milenijnym Przeglądzie Ekosystemów (Millenium Ecosystem Assessment, MEA 2005):

Bioróżnorodność jest zmiennością żywych organizmów wszystkich środowisk występujących na Ziemi, włączając w to siedliska lądowe, morskie, inne ekosystemy wodne oraz ekologiczne kompleksy złożone z tych siedlisk; obejmuje ona zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe, między gatunkami i zróżnicowanie ekosystemów. Bioróżnorodność tworzy podstawę szerokiego wachlarza świadczeń ekosystemów, który w istotny sposób kształtuje dobrobyt człowieka.³

Przełomowa dla kwestii bioróżnorodności była Konwencja o różnorodności biologicznej, przyjęta podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r. Konwencja definiuje pojęcie różnorodności biologicznej następująco:

Różnorodność biologiczna oznacza zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów pochodzących z ekosystemów lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz zespołów ekologicznych, których są one częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz ekosystemami.⁴

Warto pamiętać, że za tą prostą sumą wymienionych w definicji bioróżnorodności elementów, kryje się złożona i nadal słabo poznana sieć wzajemnych zależności, której jesteśmy częścią.⁵

Bioróżnorodność kształtuje się na czterech podstawowych poziomach (Dyduch-Falniowska i in., 2001; Gaston, 1996; Hawksworth, 1996):

1. genetycznym – całość i mnogość kombinacji genetycznych w obrębie populacji, gatunku, ekotypu, grup gatunków bliźniaczych (pokrewnych) itp.;
2. gatunkowym – bogactwo gatunków, a także ich występowanie i wymagania ekologiczne;
3. ekosystemalno-siedliskowym – rozmaitość i zmienność siedlisk, zapewniających i podtrzymujących odpowiednią rozmaitość zasiedlających je gatunków roślin i zwierząt oraz tworzonych przez nie biocenoz;
4. krajobrazowym – różnorodność siedlisk kształtujących się w określonej przestrzeni przyrodniczej.²

Poznanie wzajemnych zależności między różnorodnością gatunkową a ekosystemową i krajobrazową oraz czynników wpływających na kształtowanie się różnorodności gatunkowej stanowi jeden z głównych problemów światowej ekologii.²

Problem ochrony żywych zasobów przyrody staje się centralnym problemem nie tylko dla naukowców, ale także dla organów politycznych i administracyjnych oraz przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza odkąd okazało się, że gatunki flory i fauny zanikają w alarmującym tempie (Wilson, Peter 1988).³

Przeciwdziałanie wymieraniu

Życie na naszej planecie wymiera w zastraszającym tempie. Naukowcy używają dramatycznych terminów dla jego opisania, jak np. szóste wielkie wymieranie (Ceballos et al. 2015), biologiczna anihilacja (Ceballos et al. 2017). Wydaje się, że ten temat powinien być kluczowym w światowej debacie politycznej, w naszych codziennych rozmowach.⁶

W roku 1992 w Rio de Janeiro w Brazylii odbyła się pierwsza wielka konferencja międzynarodowa w sprawie zrównoważonego rozwoju. Jej oficjalna nazwa to Konferencja Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwój, jednak do historii przeszła jako pierwszy Szczyt Ziemi. Konferencja przyjęła liczne dokumenty, które miały ukierunkować światową politykę i współpracę w zakresie ochrony środowiska na następną dekadę. Dokumenty, które stały się dorobkiem Szczytu Ziemi miały i mają olbrzymi wpływ na rozwój refleksji na temat ochrony środowiska w skali całego świata.⁷

Społeczność międzynarodowa, w tym Unia Europejska, już od pewnego czasu podejmuje starania o zachowanie różnorodności biologicznej, powstrzymanie tempa wymierania gatunków. W listopadzie 1988 r. Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych powołał grupę roboczą ekspertów, którym powierzono zbadanie potrzeby zawarcia międzynarodowej umowy w zakresie ochrony bioróżnorodności. Konwencję o różnorodności biologicznej, określającą zasady ochrony, pomnażania oraz korzystania z zasobów różnorodności biologicznej, przyjęto 5 czerwca 1992 r. na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro. Państwa ratyfikujące konwencję zobowiązują się do dokonania własnych ocen różnorodności biologicznej oraz do opracowania i wdrożenia strategii jej ochrony.⁶

Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej, uchwaloną na tej konferencji w Rio de Janeiro w 1992 r. i ratyfikowaną przez większość państw, na tę różnorodność składają się elementy przyrody naturalnej, uważanej za najcenniejszą (np. naturalnych lasów), półnaturalnej, pozostającej pod wpływem ekstensywnej działalności gospodarczej (np. łąk), wreszcie całkowicie ukształtowanej przez człowieka (np. agroekosystemów). Ochrona różnorodności biologicznej naszej planety jest współcześnie głównym celem globalnych i regionalnych przedsięwzięć wywołanych obawą o przyszłość biosfery (Symonides 2014). Jej głównym podmiotem nie są jednak geny, choć to one stanowią podstawę złożoności przyrody, ale ich „opakowanie”, tj. żywe organizmy i ich środowisko (Wilson 1988).⁸

Niepoznane bogactwo życia

Nauce znanych jest, jak wspomniano wyżej, nieco ponad 1,4 mln gatunków, podczas gdy całkowita ich liczba szacowana jest na 10-100 mln. Obecnie znanych jest w Polsce nieco ponad 60 000 gatunków, z czego królestwo grzybów obejmuje 3 630 gatunków, królestwo roślin 16 275, pierwotniaków 1 152 i królestwo zwierząt 35 368 (Andrzejewski i Weigle 2003). Ponad połowa wszystkich zarejestrowanych na Ziemi gatunków egzystuje w tropikalnych lasach deszczowych, zgodnie z zasadą wzrostu gradientu różnorodności w kierunku równika. W ostatnich dziesiątkach lat ubiegłego wieku obserwuje się szybki spadek bioróżnorodności na świecie.³

Trudnym do pojęcia paradoksem jest to, że mimo kilkusetletniej pracy botaników i zoologów nawet w przybliżeniu nie wiemy, ile gatunków żyje obecnie na Ziemi. Co więcej, nie potrafimy (z bardzo niewieloma wyjątkami) podać kompletnej listy znanych już gatunków, zasiedlających choćby niewielki, pozornie dobrze zbadany fragment powierzchni naszej planety, na przykład skwerek przed wydziałem biologii wielkiego uniwersytetu. Ba, może się zdarzyć, że na takim skwerku żyje jakiś gatunek pierwotniaka albo bezkręgowca wciąż jeszcze nieznany nauce!⁹

Okazuje się także, że nie tylko nie znamy realnego bogactwa gatunkowego naszego globu, ale bardzo często nie wiemy, jakie gatunki występują w danym kraju lub jakimś rejonie geograficznym. Często, pomimo długoletnich oraz żmudnych badań nie potrafimy nawet podać składu gatunkowego niewielkiego i prostego ekosystemu. Okazuje się, że łatwiej było naukowcom policzyć cząsteczki lub atomy w jednym molu substancji (tzw. liczba Avogadro), bądź też podać liczbę gwiazd na Drodze Mlecznej, niż uporać się z poznaniem gatunków żyjących w najbliższym otoczeniu, wśród których żyjemy i jesteśmy z nimi związani szeregiem różnych relacji, czy się nam to podoba, czy też nie. Stan poznania różnorodności biologicznej w rozmaitych częściach świata jest bardzo zróżnicowany. Na ogół wiedza ta jest pełniejsza w tych rejonach, w których położone są kraje bogate (jak np. Ameryka Północna i Europa), których rządy hojniej finansują badania naukowe, niż w uboższych rejonach świata, jak np. Afryka, znaczna część Azji i Ameryki Południowej. A właśnie, w tych częściach naszej planety różnorodność biologiczna jest największa. Jeśli dodatkowo uświadomimy sobie, że w różnych krajach, a nawet odmiennych instytucjach tego samego państwa sposób gromadzenia, przechowywania i wykorzystywania informacji o bioróżnorodności bywa bardzo zróżnicowany, uzyskujemy odpowiedź — dlaczego dysponujemy, zarówno tak małą ilością danych, jak również słabymi możliwościami ich łatwego rozpowszechniania i wykorzystania.¹⁰

Kolejnymi przyczynami słabo poznanej różnorodności życia są niedostatek odpowiedniej liczby specjalistów oraz kłopoty z dotarciem do materiałów do badań i ich pozyskaniem. Również bardzo ograniczony czas oraz brak wystarczających funduszy ograniczają rozwój poznania bioróżnorodności. Warto tu dodać, że współcześni systematycy nie są w stanie opisać nawet gatunków już dotychczas zebranych i przechowywanych w muzeach. Stąd też podstawową pracą naukową jaką w muzeach powinno się prowadzić winno być opisywanie gatunków (tzw. alfa-taksonomia).¹¹

Następną przyczyną rozbieżności pomiędzy liczbą znanych a liczbą szacowanych gatunków na naszym globie jest, jak się wydaje, duże tempo wymierania gatunków, które obecnie wynosi 10-20 procent. Oznacza to, że od kilkunastu do ponad 30 procent znanych gatunków już wymarło lub zostało uznanych za zagrożone w skali świata. Opierając się na badaniach dotyczących tempa niszczenia siedlisk w lasach deszczowych Edward O. Wilson oszacował, że na świecie ginie rocznie około 27 tysięcy gatunków, czyli 74 dziennie, a więc 3 na godzinę. Stąd może się zdarzyć, że na podstawie przechowywanych w muzeum kolekcji opiszemy gatunek, którego populacje już nie żyją w naturalnym środowisku. Wiadomo, że okazy muzealne nie zastąpią żywych organizmów.¹¹

Przypisy:

1. WWF; 2018 Living planet report. Mierzyć wyżej. Podsumowanie; https://www.wwf.pl/sites/default/files/inline-files/LPR2018%20Podsumowanie%20PL.pdf
2. Stanisław Radwan, Wojciech Paska, Tomasz Mieczan; Różnorodność biologiczna środowisk wodnych i podmokłych na obszarach wiejskich; [w]: WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE (czasopismo); 2004: t. 4 z. 2a (11); s. 277–294.
3. ANDRZEJ KĘDZIORA, JERZY KARG; Zagrożenia i ochrona różnorodności biologicznej; 2010; https://docplayer.pl/16257187-Zagrozenia-i-ochrona-roznorodnosci-biologicznej.html
4. Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r.; Dz.U. 2002 nr 184 poz. 1532; (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20021841532).
5. Krzysztof Szpara (red.); WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT; 2016; https://ekopsychologia.pl/media/upload/article/0/124/file/463f559401e842988bf4dfe9c030af72_Wsp%C3%B3lnie%20dla%20Karpat_web_ostateczna%20wersja.pdf
6. Paulina Legutko-Kobus, Agnieszka Rzeńca, Piotr Skubała, Agnieszka Sobol; Miasta i ich mieszkańcy w obliczu wyzwań adaptacji do zmian klimatu; 2020; https://www.researchgate.net/profile/Agnieszka-Rzenca/publication/351334225_Miasta_i_ich_mieszkancy_w_obliczu_wyzwan_adaptacji_do_zmian_klimatu/links/60919445299bf1ad8d789aa9/Miasta-i-ich-mieszkancy-w-obliczu-wyzwan-adaptacji-do-zmian-klimatu.pdf
7. Janusz Radziejowski; Obszary chronionej przyrody: Historia, stan obecny, wyzwania przyszłości; 2011; https://wszechnicapolska.edu.pl/dokumenty/wydawnictwo/2011-J-Radziejowski-Obszary-chronionej-przyrody.pdf
8. Ewa Symonides; Różnorodność biologiczna Polski – jej stan zagrożenia i prawno-organizacyjne aspekty ochrony; 2014; https://bibliotekanauki.pl/articles/465204
9. January WEINER; różnorodność życia na ziemi — wspólna troska, wspólne działanie, czyli o światowej sieci informacji o bioróżnorodności GBIF i jej polskiej części — KSIB [w]: Wszechświat (czasopismo); Tom 108 Nr 7-9; Lipiec-Sierpień-Wrzesień 2007; s. 177-180.
10. Michał Kozakiewicz, Piotr Tykarski; Różnorodność życia na ziemi — wspólna troska, wspólne działanie, czyli o światowej sieci informacji o bioróżnorodności GBIF i jej polskiej części — KSIB [w]: Wszechświat (czasopismo); Tom 108 Nr 7-9; Lipiec-Sierpień-Wrzesień 2007; s. 172-176.
11. Dariusz Iwan; Rola muzeów przyrodniczych w badaniach bioróżnorodności [w]: Wszechświat (czasopismo); Tom 108 Nr 7-9; Lipiec-Sierpień-Wrzesień 2007; s. 202-207.

Opracował: Jerzy Biderman, maj 2022 r.